Llythrennedd yn y cyfryngau: camwybodaeth

Fel rhan o'n cyfres llythrennedd yn y cyfryngau, rydym yn edrych ar amrywiaeth o dueddiadau a thechnoleg sy'n dod i'r amlwg a all ddylanwadu ar ein hagweddau a'n hymddygiad. Byddwn hefyd yn archwilio sut y gallwch helpu plant i ddefnyddio sgiliau meddwl beirniadol gyda'r wybodaeth y maent yn dod o hyd iddi ar-lein. Yn y rhan gyntaf, rydym yn canolbwyntio ar gamwybodaeth.

Diffinio llythrennedd yn y cyfryngau

Mae Ofcom yn diffinio llythrennedd yn y cyfryngau fel "y gallu i ddefnyddio, deall a chreu'r cyfryngau a chyfathrebu ar draws sawl fformat a gwasanaeth".

Mae dros hanner y boblogaeth bellach yn dod o hyd i newyddion a gwybodaeth o'r cyfryngau cymdeithasol. Dywedodd 10% o'r plant a gymerodd ran yn adroddiad ar agweddai a defnydd o gyfryngau Ofcom 2024 (Saesneg yn unig) eu bod yn credu bod yr holl wybodaeth ar apiau cyfryngau cymdeithasol yn wir, tra bod 22% arall yn credu bod y rhan fwyaf o'r wybodaeth hon yn wir.

Mae'r we yn llawn deunydd amheus a gall fod yn anodd penderfynu a yw rhywbeth yn gredadwy, dibynadwy a theg. Mae llythrennedd yn y cyfryngau yn chwarae rhan hanfodol wrth wella galluoedd meddwl beirniadol plant a'u gwneud yn fwy gwybodus a chraff o ran newyddion a sylwi ar gamwybodaeth.

Effaith camwybodaeth

Gall camwybodaeth arwain at ganlyniadau pellgyrhaeddol, gan effeithio ar unigolion, cymdeithasau a hyd yn oed systemau democrataidd.  Gallwch ddarganfod mwy am gamwybodaeth, gan gynnwys y niwed y gall ei wneud ac awgrymiadau ar sut i'w hadnabod, ar ein tudalen bwrpasol ynghylch camwybodaeth.

Ffactorau a all gyfrannu at wybodaeth anghywir a'i lledaeniad ar-lein

• Gall deallusrwydd artiffisial cynhyrchiol, neu GenAI, gynhyrchu cynnwys yn gyflym fel fideos, delweddau a hyd yn oed sain ffugiad dwfn, yn ogystal â gwybodaeth ffug, gan ei gwneud hi'n haws i weithredwyr maleisus gynhyrchu a lledaenu llawer mwy o gamwybodaeth fwy argyhoeddiadol nag a oedd yn bosibl o'r blaen.
• Mae cyfrifon Bot ar gyfryngau cymdeithasol yn broffiliau awtomataidd sydd wedi'u cynllunio i ddynwared ymddygiad dynol. Mae'r cyfrifon hyn yn ymgysylltu â chynnwys, naill ai'n gadarnhaol neu'n negyddol, trwy ei hoffi, ei rannu neu ei adrodd.
• Gall rhagfarn cadarnhau effeithio ar sut yr ydym yn dod o hyd i wybodaeth ac yn chwilio amdani. Efallai y byddwn yn chwilio am, dehongli a chofio gwybodaeth sy'n cytuno â'n credoau presennol, gan arwain at ddealltwriaeth anghyflawn neu anghywir o faterion, digwyddiadau neu bynciau.  Er enghraifft, pan fyddwn yn teimlo'n gryf am bostiad ar y cyfryngau cymdeithasol, efallai y byddwn yn ei 'hoffi' neu'n ei rannu heb wirio a yw'n wir.
• Mae algorithmau cyfryngau cymdeithasol yn personoli ffrydiau i ddangos cynnwys i ddefnyddwyr y maent yn debygol o ymgysylltu ag ef. Gall hyn arwain at siambrau adlais, neu swigod hidlydd, lle rydych chi'n fwy tebygol o weld cynnwys sy'n cyd-fynd â'ch credoau presennol. 

Adnabod ac ymateb i gamwybodaeth

Pan fyddwch yn cael sgwrs am gamwybodaeth gyda phlant a phobl ifanc, efallai yr hoffech ystyried y pwyntiau trafod isod.

Ystyriwch y ffynhonnell

A yw'r wybodaeth yn dod o ffynhonnell gredadwy?  Meddyliwch pwy greodd y cynnwys a beth allai eu cymhellion fod.  Ystyriwch bwrpas yr wybodaeth.  Gwiriwch enw'r parth neu'r URL - gall ymddangos yn rhyfedd neu'n debyg i wefan adnabyddus a dibynadwy.

Ystyriwch yr arddull

Mae camwybodaeth yn aml yn cael ei ysgrifennu mewn ffordd gyffrous, sy'n hoelio sylw ac yn annog pobl i ymgysylltu ag ef.  Gall y pennawd fod yn frawychus neu ennyn emosiwn.  Ystyriwch a yw wedi'i ysgrifennu fel ffaith, barn neu barodi hyd yn oed.  Gwnewch yn siŵr eich bod yn darllen yr erthygl lawn, ac nid y pennawd yn unig.

Gwiriwch fwy nag un ffynhonell

Edrychwch ar gywirdeb y stori trwy gymharu ei chynnwys â ffynonellau eraill. Os na allwch gadarnhau'r wybodaeth yn rhywle arall, ystyriwch a yw'n debygol o fod yn wir.  Gofynnwch am ail farn.

Gwirio ffeithiau

Mae yna nifer o wefannau annibynnol i wirio ffeithiau, fel Full Fact neu BBC Verify, sy'n ymchwilio ac yn adolygu gwybodaeth am faterion sy'n trendio neu'n bynciau llosg er mwyn tynnu sylw at gamwybodaeth.

Cymorth pellach

Camwybodaeth

Mae ein canllawiau camwybodaeth yn cynnwys gwybodaeth ac adnoddau defnyddiol i'ch helpu i nodi a gweithredu ar gamwybodaeth.

Adnoddau llythrennedd Deallusrwydd Artiffisial

Trwy'r gweithgareddau hyn, bydd dysgwyr yn meddwl yn feirniadol am sut y gallwn fod yn ddefnyddwyr cyfrifol a moesegol Deallusrwydd Artiffisial.

Adnoddau llythrennedd yn y cyfryngau

Adnoddau ar gyfer ymarferwyr i wella'r dysgu a'r addysgu yn ymwneud â llythrennedd yn y cyfryngau yng nghamau Cynnydd 3, 4 a 5.

Addysg Synnwyr Cyffredin

Mae yna lawer o weithgareddau perthnasol ar gael drwy ddeunyddiau dinasyddiaeth ddigidol Common Sense Education, sydd hefyd ar gael ar Hwb.

Gwirio ffeithiau addysgu mewn ysgolion

Yn yr erthygl hon Barn gan yr Arbenigwyr, mae Joseph O'Leary from Full Fact yn esbonio pwysigrwydd meddwl beirniadol wrth archwilio camwybodaeth gyda phlant a phobl ifanc yn yr ystafell ddosbarth.