Canllawiau i rieni a gofalwyr ar y cyfryngau cymdeithasol a gemau cyfrifiadurol

Dawns TikTok. Pwyso'r 'X Button' ar gonsol gemau. Faint sy'n hoffi hunlun. I blant a phobl ifanc, mae'r rhain yn rhan o'u profiad ar-lein o ddydd i ddydd, ond i lawer o rieni a gofalwyr, mae byd y cyfryngau cymdeithasol a gemau yn un go anghyfarwydd. Yr adeg hon o'r flwyddyn, bydd llawer o blant a phobl ifanc yn cael eu dyfeisiau eu hunain, am y tro cyntaf efallai, ac yn dechrau ar eu taith ddigidol. I lawer o rieni a gofalwyr, efallai mai dyma ddechrau eu taith nhw o rianta’n ddigidol hefyd. P'un ai'ch bod chi'n ddechreuwr pur neu'n hen law fel rhiant digidol, nod y canllaw hwn yw crynhoi'r maes cyfryngau cymdeithasol a gemau a rhannu ambell air o gyngor ar sut i helpu i reoli risg.

Gadewch i ni ddechrau trwy roi'r cyd-destun i'r cyfryngau cymdeithasol a gemau ar gyfer plant a phobl ifanc. Mae ymchwil ddiweddaraf Ofcom yn dangos bod 89% o blant a phobl ifanc 11-18 oed yn chwarae gemau o leiaf bob wythnos (Understanding online communications among children 2023). Hefyd, dangosodd arolwg Ofcom fod 64% o blant a phobl ifanc 3-17 oed yn defnyddio'r cyfryngau cymdeithasol. (Children’s media use and attitudes 2023). Ers blynyddoedd bellach, mae'r cyfryngau cymdeithasol a gemau cyfrifiadurol/consol/ar-lein wedi cynyddu mewn poblogrwydd ymhlith pobl ifanc, gyda llawer o blant yn defnyddio dyfais o oedran ifanc. Er bod y profiad yn wahanol iawn i blant 3 oed o gymharu â rhai yn eu harddegau, mae'n bwysig cofio lle mor amlwg sydd gan dechnoleg bellach yn eu bywydau ifanc – o safbwynt cymdeithasu, addysgu ac, yn hollbwysig, wrth gael hwyl.

Beth sy'n ysgogi plant i ddefnyddio’r cyfryngau cymdeithasol a chwarae gemau?

Mae gwneud, meithrin a chynnal cyfeillgarwch wedi newid yn sylweddol diolch i'r cyfryngau cymdeithasol, ac mae'r ffordd mae oedolion a phlant yn canfod ac yn defnyddio’r cyfryngau cymdeithasol yn gallu amrywio'n sylweddol. Fel oedolion, rydyn ni’n aml yn gweld y cyfryngau cymdeithasol fel dull o gyfathrebu, rhwydweithio a rhannu gwybodaeth. Mae plant a phobl ifanc ar y llaw arall yn gweld y cyfryngau cymdeithasol fel rhan annatod o'u bywydau cymdeithasol ac yn blatfform ar gyfer adloniant. Mae apiau negeseuon fel WhatsApp a Snapchat yn caniatáu i ffrindiau sgwrsio 24/7, gyda phlatfformau fel TikTok yn caniatáu i bobl ifanc gwrdd a chysylltu ag unigolion o'r un anian ym mhob cwr o'r byd. Mae'r syniad hwn o gynulleidfa fyd-eang yn gallu bod yn hynod gyffrous i bobl ifanc ac mae modd cychwyn cyfeillgarwch nawr trwy glicio botwm – gan ddefnyddio'r symbol codi bawd neu emoji calon i ddangos eich bod chi'n hoffi fideo rhywun, neu'n well fyth, trwy wneud sylw cadarnhaol. Gallai'r lefel hon o ryngweithio fod yn hynod o bwerus a gwerth chweil i bobl ifanc, yn enwedig i'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd dod o hyd i'w 'pobl nhw' yn y byd all-lein.

Mae gemau ar-lein hefyd yn caniatáu i blant gysylltu, cydweithredu a chystadlu â chwaraewyr eraill ledled y byd. Mae'r dyddiau lle mae angen i chi fod yn yr un ystafell (gan ddefnyddio'r un consol) i chwarae gyda'ch gilydd wedi hen fynd. Mae gemau ar-lein yn golygu y gall chwaraewyr ddod o hyd i eraill sy'n rhannu'r un angerdd am gêm benodol â nhw, ac mae modd ffurfio timau neu gystadlu mewn cynghreiriau gyda'i gilydd, cyfathrebu o fewn gêm neu ddefnyddio apiau trydydd parti, fel Discord, i gael sgwrs llais. Mae'r cysyniad o chwarae gemau wedi newid hefyd - does dim angen i bobl ifanc fod yn chwarae ar eu pennau eu hunain mwyach i ymgolli yn y profiad. Mae gwylio ffrydiau byw o bobl eraill yn chwarae hefyd yn hynod boblogaidd ar blatfformau fel Twitch.

Waeth a ydyn nhw'n dewis cysylltu neu chwarae gemau yn breifat, gyda ffrindiau a theulu maen nhw’n eu hadnabod neu ar gyfrifon agored gyda holl ddefnyddwyr eraill y platfform, mae'n bwysig cofio bod y cyfryngau cymdeithasol a gemau yn peri risgiau posibl i blant a phobl ifanc.

Y pedair risg

Wrth feddwl am y cyfryngau cymdeithasol a gemau, mae pedwar categori risg pwysig i'w cadw mewn cof, a elwir ‘Y Pedwar C’. Dyma nhw:

• risg cynnwys (content) – beth maen nhw'n ei weld ar-lein
• risg cyswllt (contact) - â phwy maen nhw'n cysylltu ar-lein
• risg cwrteisi neu ymddygiad (conduct) – sut maen nhw (ac eraill) yn ymddwyn ar-lein
• risg contract – sut mae'r platfform wedi'i ddylunio a sut mae data defnyddwyr yn cael ei ddefnyddio

Rheoli risgiau cynnwys

Gyda chymaint o gynnwys a gynhyrchir gan ddefnyddwyr ar gael ar-lein, mae rhywfaint o fesurau y gallwch eu cymryd i helpu i reoli'r cynnwys y mae'ch plentyn yn dod ar ei draws. Mae edrych ar sgoriau oedran yn lle da i gychwyn. Ar gyfer platfformau’r cyfryngau cymdeithasol, edrychwch ar yr oedrannau a gynigir gan siop Google Play, Apple App Store, neu'r datblygwr ei hun. Ar gyfer gemau, edrychwch ar y sgôr PEGI. Mae PEGI (Pan European Game Information) yn sgorio gemau ar sail cynnwys y gêm ei hun. Er enghraifft, mae gêm PEGI 18, fel Grand Theft Auto, yn fwy addas i oedolion yn hytrach na phlant a phobl ifanc. Yn yr un modd, mae gêm PEGI 3, fel Rocket League, yn addas i bob oed.

Er bod edrych ar sgoriau oedran yn lle da i gychwyn er mwyn rheoli risg cynnwys, nid yw'r sgoriau hyn yn gallu gwarantu addasrwydd yr holl gynnwys a gynhyrchir gan ddefnyddwyr y platfform, fel cynnwys niweidiol a allai godi o fewn sgyrsiau preifat. Er mwyn helpu i reoli hyn, dylech chi a'ch plentyn fynd drwy'r ddewislen gosodiadau i archwilio nodweddion a all helpu i reoli'r cynnwys mae'n ei weld. Er enghraifft, mae llawer o blatfformau yn cynnig hidlwyr sy'n atal cynnwys penodol rhag ymddangos mewn porthiant neu'n hidlo geiriau ac ymadroddion anaddas mewn sgyrsiau. Mae rheoli pwy mae'ch plentyn yn cysylltu ag ef/hi yn gallu helpu i gyfyngu ymhellach ar y siawns o ddod i gysylltiad â chynnwys anaddas. Mae llawer o blatfformau yn cynnwys rheolaethau rhieni neu opsiynau paru teulu, a allai fod yn ddefnyddiol i ddefnyddwyr iau.

Yr offeryn gorau sydd ar gael i chi fel rhiant neu ofalwr yw siarad â'ch plentyn. Cofiwch gael sgwrs agored gyda nhw am yr hyn maen nhw’n ei weld ar-lein, y cynnwys maen nhw’n ei hoffi yn ogystal â'r pethau a all beri gofid neu ddryswch. Drwy gymryd diddordeb brwd ym mywyd ar-lein y person ifanc, mae'n fwy tebygol o droi atoch am gefnogaeth os yw'n gweld rhywbeth ar-lein sy’n achosi anesmwythyd.

Rheoli risgiau cyswllt

Y ffordd orau o ddechrau rheoli risg cyswllt yw gosod y cyfrif i fod yn un preifat. Bydd hyn yn sicrhau mai dim ond gyda’i ‘ffrindiau' y gall eich plentyn gysylltu ar y platfform. Argymhellir bod gan bob defnyddiwr iau gyfrifon preifat. Ar gyfer pobl ifanc hŷn, sydd eisiau cyfrif cyhoeddus, siaradwch â nhw am y risgiau o gysylltu â phobl nad ydyn nhw'n eu hadnabod. Gallai'r risgiau gynnwys ymddygiad bwlio ar ffurf negeseuon camdriniol neu aflonyddu ar-lein parhaus. Gallant hefyd fod yn agored i ddelweddau anaddas, fel delweddau rhywiol, gan bobl nad ydyn nhw’n eu hadnabod. Hefyd, gallai olygu eu bod nhw'n agored i bobl sydd â bwriadau gwael sy'n ceisio ecsbloetio plant. Waeth a oes gan eich plentyn gyfrif cyhoeddus neu breifat, gwnewch yn siŵr ei fod yn gwybod y gall siarad â chi bob amser os yw mewn cysylltiad â rhywun sy'n gwneud iddo deimlo'n anghyfforddus.

Mae hefyd yn bwysig cadw sianeli cyfathrebu yn agored gyda'ch plentyn am ei berthnasoedd ar-lein. Cymerwch ddiddordeb yn y bobl y mae eich plentyn yn hoffi cysylltu â nhw ar-lein a thrafodwch sut mae'r bobl hyn yn gwneud iddo deimlo. Mae'n bwysig bod eich plentyn yn gwybod beth yw perthynas iach ar-lein ac y gall adnabod arwyddion o berthynas nad yw’n iach. Er enghraifft, gwnewch yn siŵr bod eich plentyn yn gwybod na ddylai fyth deimlo dan bwysau i wneud unrhyw beth sy'n gwneud iddo deimlo'n anghyfforddus, yn enwedig yn gyfnewid am roddion neu arian. Os oes gennych chi bryderon am gam-drin rhywiol ar-lein neu'r ffordd mae rhywun yn cyfathrebu â'ch plentyn, riportiwch y mater i CEOP (Child Exploitation Online Protection).

Rheoli risgiau cwrteisi/ymddygiad

Mae risg cwreteisi neu ymddygiad yn cyfeirio at weithgaredd ar-lein sy'n gwneud plant a phobl ifanc yn agored i ymddygiad y gallent ei ddifaru yn ddiweddarach. Gan nad yw ymennydd plentyn wedi datblygu'n llawn tan ei fod tua 25 oed, gall fod yn anodd i blentyn ystyried sut y gall yr hyn mae’n ei wneud heddiw arwain at ganlyniadau negyddol yn y dyfodol. Mae’n hynod o anodd i bobl ifanc reoli hyn ar-lein, pan mae modd rhannu pethau trwy glicio unwaith. Mae nodweddion fel negeseuon sy'n diflannu yn ei gwneud hi'n fwy heriol byth i reoli hyn, gan roi ymdeimlad ffug o ddiogelwch i blant ynglŷn â rhannu pethau. Mae'n bwysig egluro i'ch plentyn y gall pobl eraill dynnu sgrin lun, ei arbed a'i rannu'n eang. Siaradwch â'ch plentyn am ganlyniadau posibl ei ymddygiad ar-lein gan ei annog i ystyried a fyddai'n hapus i bawb mae'n eu hadnabod weld y neges neu'r llun hwnnw.

Mae'n bwysig bod eich plentyn yn gwybod y gall bob amser droi atoch am gymorth a chefnogaeth os aiff rhywbeth o'i le ar-lein. Gofalwch ei fod yn gwybod y byddwch yn gwrando heb feirniadu, ac yn barod i weithio gyda'ch plentyn i reoli'r sefyllfa. Ewch ati i ddysgu am adnoddau fel Report Remove elusen Childline, sy'n helpu pobl ifanc dan 18 oed i riportio lluniau a fideos rhywiol ohonyn nhw eu hunain yn gyfrinachol, a’u tynnu oddi ar y rhyngrwyd.

Rheoli risgiau contract

Yn aml, dyma'r risg anoddaf i gynorthwyo'ch plentyn gydag ef, am ei fod yn ymdrin â phynciau sy'n peri penbleth i lawer o oedolion neu bynciau nad ydyn nhw’n ymwybodol ohonyn nhw. Yn y bôn, mae'n cyfeirio at y ffordd mae platfformau wedi'u cynllunio, a all achosi lefel o niwed heb i chi sylweddoli hyd yn oed. Er enghraifft, rhestrau hir o amodau a thelerau sy'n amhosibl eu darllen a'u deall ac sy'n gwneud i chi sgrolio i'r gwaelod a dewis 'I agree', dim ond er mwyn agor yr ap. Neu'r ffordd rydych chi’n ffeindio’ch hun yn sgrolio'n ddiddiwedd trwy blatfformau’r cyfryngau cymdeithasol, heb sylweddoli cymaint o amser rydych chi’n ei dreulio yn gwneud hynny. Nawr, os yw'n anodd i oedolion reoli'r nodweddion hyn, dychmygwch sut brofiad yw hynny i'ch plentyn.

Siaradwch â'ch plentyn i esbonio bod llawer o gemau a phlatfformau’r cyfryngau cymdeithasol wedi'u cynllunio ochr yn ochr â gwyddonwyr ymddygiadol er mwyn ceisio cael pobl i dreulio cymaint o amser â phosib arnyn nhw. Esboniwch sut mae nodweddion fel hysbysiadau a rowndiau bonws buddugol i gyd wedi'u creu i annog defnyddwyr i dreulio mwy o amser yn defnyddio'r platfform. Neu sut mae'r elfen awtochwarae ar rai platfformau rhannu fideo yn golygu y bydd defnyddwyr yn cael eu cyflwyno i fwy o fideos heb fod angen dewis y nesaf. Unwaith y bydd eich plentyn yn ymwybodol o'r ffaith fod llawer o gemau a phlatfformau cymdeithasol yn elwa ar ei ymddygiad, efallai y bydd hi fymryn yn haws i'w reoli. Neilltuwch amser i fynd drwy'r ddewislen gosodiadau gyda'ch plentyn i ddod o hyd i'r gosodiadau cywir er mwyn helpu i reoli faint o amser mae'n ei dreulio ar y platfform. Hefyd, dylech ddiffodd neu analluogi'r opsiwn prynu mewn gemau ar gyfer defnyddwyr iau, nes eu bod nhw’n deall bod arian go iawn yn cael ei ddefnyddio i brynu ar y platfform.

Does dim un ffordd orau i amddiffyn eich plant ar-lein. Wedi'r cyfan, mae anghenion pob plentyn yn unigryw. Ac eto, mae ein gwaith gyda phlant a phobl ifanc wedi ein dysgu mai cymorth a chefnogaeth rhiant a gofalwr yn aml yw'r ffordd orau i'w diogelu. Drwy gymryd diddordeb llawn ym mywyd ar-lein eich plentyn a dechrau'r sgwrs, efallai mai dyna'r unig gymorth fydd ei angen arno i fagu cadernid digidol.

Canllawiau ap i deuluoedd

Am ganllawiau penodol ar 40 a mwy o’r apiau a’r gemau mwyaf poblogaidd sy'n cael eu defnyddio gan blant a phobl ifanc Cymru, ewch i dudalen Bydd Wybodus yn adran 'Cadw'n ddiogel ar-lein' Hwb. Mae pob canllaw wedi'i ysgrifennu'n benodol gyda rhieni a gofalwyr mewn golwg ac yn amlinellu sut mae'r platfform yn cael ei ddefnyddio, y risgiau penodol sydd yna i’r platfform hwnnw a gwybodaeth fanwl am reoli'r gosodiadau.