Hawliau Plant yn y byd digidol

Mae'n fis Tachwedd 1989.

Mae Billy Joel, Belinda Carlisle a Chris Rea yn y deg uchaf yn y DU.

Arsenal sydd ar frig Adran Gyntaf Lloegr, ac yn y gynharach yn y flwyddyn, gorffennodd Cymru ar waelod tabl pencampwriaeth y Pum Gwlad.

Mae ty yn costio bron i £60,000 ar gyfartaledd yn y DU.

Mae Margaret Thatcher ar fin dechrau ar ei blwyddyn olaf fel Prif Weinidog y DU, a draw yn yr Unol Daleithiau, mae George W Bush hynaf bron â chwblhau ei flwyddyn gyntaf fel Arlywydd.

Dyma'r mis y cafodd y Confensiwn ar Hawliau'r Plentyn ei fabwysiadu'n ffurfiol gan y Cenhedloedd Unedig, gan amlinellu 42 o hawliau sydd gan bob plentyn a pherson ifanc; y gofynion sylfaenol ar gyfer tyfu i fyny'n hapus, yn iach ac yn ddiogel. 

Fel Comisiynydd Plant Cymru, fy ngwaith i yw hyrwyddo a diogelu hawliau plant yng Nghymru, gan sicrhau eu bod yn ganolog i feddyliau llunwyr polisïau pan fyddan nhw'n gwneud penderfyniadau sy'n effeithio ar blant a phobl ifanc.

Ers cyhoeddi'r Confensiwn, mae hyrwyddwyr ymroddedig hawliau plant ledled y byd wedi sicrhau bod ei ddylanwad a'i gyrhaeddiad yn ymledu. Yma yng Nghymru, crëwyd rôl Comisiynydd Plant cyntaf y DU yn 2001 er mwyn dwyn y Llywodraeth i gyfrif ar ei record hawliau plant yn benodol. Dyma'r darn cyntaf o ddeddfwriaeth a basiwyd gan Lywodraeth Cynulliad Cymru ar y pryd. Ddeng mlynedd yn ddiweddarach, yn 2011, daeth y gofyniad i Weinidogion Cymru roi sylw dyledus i hawliau plant wrth arfer eu swyddogaethau, yn ddeddf gwlad.

Fel mae'n digwydd, cyflwynwyd y Confensiwn, sydd wedi datblygu i fod y cytundeb hawliau dynol a gadarnhawyd fwyaf mewn hanes, yn yr un flwyddyn ag yr ysgrifennodd Tim Berners Lee y cynnig cyntaf ar gyfer y we fyd-eang.

Er bod yr hawliau a amlinellir yn y confensiwn yr un fath heddiw ag yr oedden nhw dros 30 mlynedd yn ôl, mae'r rhyngrwyd a'r ffordd y mae'n effeithio ar ein bywydau yn parhau i esblygu ar gyflymder eithriadol.

Ond sut gall y Confensiwn ein helpu i lunio a deall y byd digidol, a sut gall y byd digidol helpu plant i wireddu eu hawliau?

Hawliau ar waith yn y byd digidol

Mae'n anodd meddwl am enghraifft ddiweddar well o hawliau plant ar waith, wedi'i hategu gan gysylltedd digidol ac ar raddfa fyd-eang, na’r streiciau hinsawdd a gynhaliwyd gan bobl ifanc dros y blynyddoedd diwethaf.

Mae'r gallu i ymuno â grwpiau a chlybiau, a chwrdd â ffrindiau yn hawl o dan y Confensiwn. Hefyd, mae gan blant yr hawl i ddweud eu dweud ar faterion sy'n effeithio arnyn nhw.

Dan arweiniad yr ymgyrchydd ysbrydoledig Greta Thunberg, honnir bod dros 1.4 miliwn o bobl ifanc o bob cwr o'r byd wedi cymryd rhan mewn streiciau hinsawdd yn 2019 (Saesneg yn unig). Cafodd y gweithredu cyfunol hwn ei sbarduno a'i arwain gan bobl ifanc a oedd yn mynnu codi llais ar raddfa enfawr. Galluogwyd plant a phobl ifanc i wneud hyn yn rhannol wrth iddynt fynnu eu hawliau i feithrin cysylltiadau a mynegi barn drwy'r rhyngrwyd.

Roedd mudiadau pwerus eraill yn cynnwys 'Everyone's Invited', a adeiladodd ar y mudiad #MeToo ac, wrth gwrs, mae'n arbennig o berthnasol i thema 'Parch a Pherthnasoedd' ar Ddiwrnod Defnyddio'r Rhyngrwyd yn Fwy Diogel eleni. Mae wedi gwneud mwy na dim ond codi ymwybyddiaeth o brofiadau pobl ifanc o aflonyddu rhywiol; dyma'r sbardun ar gyfer adroddiad gan Estyn ar aflonyddu rhywiol gan gyfoedion yn ysgolion Cymru, ac mae'r canfyddiadau wedi cryfhau'r angen am Addysg Cydberthynas a Rhywioldeb o'r radd flaenaf, ac wedi arwain at ymrwymiadau ychwanegol gan Lywodraeth Cymru i gymryd camau i atal achosion o aflonyddu rhywiol ym myd addysg.

Gall cysylltedd digidol hefyd helpu i chwalu rhai o'r rhwystrau a fyddai o bosib wedi wynebu pobl ifanc wrth iddynt gymryd rhan mewn mudiadau o'r fath yn y gorffennol, efallai oherwydd eu lleoliad neu eu hamgylchiadau teuluol, fel a oes gan eu rhieni yr amser neu'r adnoddau i'w helpu i gymryd rhan.

Y ffordd o'n blaenau

Ond sut mae gwneud yn siwr bod pob plentyn yn gallu profi ei hawliau ar-lein? Rydw i wedi dewis tair hawl o'r Confensiwn isod sy'n cynrychioli materion amserol a sylweddol yn ymwneud â hawliau plant:

Erthygl 17 - Mae gan blant hawl i wybodaeth y gallant ymddiried ynddi a'i deall

Mae'r pandemig wedi tanlinellu bygythiad ffug wybodaeth, a phwysigrwydd rhoi'r sgiliau i blant a phobl ifanc herio a chraffu ar yr hyn maen nhw'n ei ddarllen. Mewn byd lle gall unrhyw un gyhoeddi rhywbeth a'i gyflwyno fel rhywbeth dilys, mae hon yn sgil hollbwysig y bydd yn rhaid i'n cwricwlwm newydd fynd i'r afael â hi. Mae angen i blant a phobl ifanc allu tyrchu'n hyderus drwy'r wybodaeth o'u cwmpas.

Ar nodyn cadarnhaol, gwelwyd cyrff cyhoeddus ar hyd a lled Cymru yn cynhyrchu gwybodaeth o'r radd flaenaf, addas i oedran, er mwyn helpu plant ifanc i ddeall y feirws. Os gallwn ni wneud hynny ar gyfer y pandemig, gallwn ei wneud ar gyfer pob math o faterion. Mae gan blant a phobl ifanc yr hawl i gymryd rhan lawn yn y byd o'u cwmpas; heb wybodaeth y gallant ymddiried ynddi, allan nhw ddim gwneud hyn.

Erthygl 19 - yr hawl i fod yn ddiogel rhag niwed

Rydym yn gyfarwydd â chefnogi plant i ddysgu am beryglon y byd ffisegol, ond mae sicrhau bod plant yn deall bygythiadau a digwyddiadau y dônt ar eu traws ar-lein yn dasg llawer mwy newydd mae rhieni, gofalwyr ac ysgolion yn dal i ymgodymu â hi. Yn sicr, mae'n gofyn am gryn ymdrech gan yr holl oedolion ym mywyd plentyn - ac mae canllawiau da wedi'u hysgrifennu'n benodol i rieni a gofalwyr ar y ffordd orau o wneud hyn gartref. Rhaid i gwmnïau technoleg wella hefyd, a chymryd eu dyletswydd gofal i bobl ifanc o ddifri’n llawer mwy. Mae Bil Diogelwch Ar-lein Llywodraeth y DU, a Chod Plant yr ICO, yn brawf o'r sylweddoliad eang bellach fod angen i ni reoleiddio go iawn i ddiogelu defnyddwyr.

Erthygl 2 - mae gan bob plentyn hawliau, doed a ddel

Dydy pob person ifanc ddim yn profi hawliau cyfartal, ac mae hynny'n wir am hawliau plant ar-lein hefyd. Gwyddom fod hyd yn oed mynd ar-lein yn y lle cyntaf yn anoddach i rai plant nag eraill.

Mae anghydraddoldeb o ran dyfeisiau wedi cyfrannu at yr anawsterau a wynebodd pobl ifanc wrth ddysgu o bell dros y 2 flynedd ddiwethaf, ac mae cysylltiad agos rhwng hynny â thlodi. Yng Nghymru, mae bron i 1 o bob 3 phlentyn yn byw mewn tlodi (Saesneg yn unig). Roedd dysgu gartref am gyfnodau yn ystod y pandemig yn tynnu sylw go iawn at yr anghydraddoldeb hwn. Dosbarthwyd llawer o ddyfeisiau ond dydy’r  anghydraddoldebau ddim wedi'u dileu.

I blant o bob cefndir, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i wrando ar eu profiadau, ac yn deall sut mae'r anghydraddoldebau'n effeithio ar brofiadau ar-lein, ac felly ar ansawdd bywyd.

Cynnwys pobl ifanc

Does dim dwywaith bod y rhyngrwyd wedi creu cymaint o gyfleoedd gwahanol i bobl ifanc gysylltu, creu, a phrofi eu hawliau.

Ond yn union fel mae cyfleoedd i brofi eu hawliau, mae yna rwystrau hefyd.

Pan fyddaf yn cyfarfod â sefydliadau o Fôn i Fynwy, rydw i bob amser yn eu hannog i weithio gyda'r bobl ifanc maen nhw'n eu gwasanaethu er mwyn dod o hyd i'r atebion, ac nid dim ond dweud beth maen nhw am ei wneud. Wedi'r cyfan, mae gan bob plentyn yr hawl i gymryd rhan yn y penderfyniadau sy'n effeithio arno.

Mater i gwmnïau technoleg a Llywodraethau ledled y byd yw gwneud yn siwr bod pobl ifanc yn gallu siapio'r mannau digidol sydd o'u cwmpas. Fel y Comisiynydd Plant, mae'r bobl ifanc rwy’n eu cyfarfod yn greadigol, yn graff, ac am helpu i wneud gwahaniaeth cadarnhaol. Ac yn amlach na pheidio, maen nhw'n cynnig atebion rhagorol. Os ydyn nhw’n cael cyfle ystyrlon i lunio'r byd digidol, byddan nhw'n creu rhyngrwyd gwell i bob un ohonon ni.